Aangestuurd via Telegram namen ze foto’s van militaire havens. Hoe Rusland Europeanen inzet voor spionage (2024)

Het is twee minuten voor zes in de ochtend, augustus vorig jaar, als de bel gaat in een oude boerderij aan de rand van het Poolse stadje Zlotoryja, nabij de Tsjechische en Duitse grens. Het zijn twee agenten van de Poolse geheime dienst met geweren in de hand. Als de deur opengaat, draven ze meteen naar boven. Ze lijken de weg te weten.

Maar eerst stormen ze nog de verkeerde kamer binnen, waar een Brits koppel vergeten is de deur op slot te doen. Een kamer verderop vinden ze wie ze zoeken: Mikhail A.

Een maand voor de inval kwam A. aangewaaid, vertelt de eigenaar van het pand, die niet met zijn naam in de krant wil [zijn naam is bij de redactie bekend]. De boerderij is opgesplitst tussen drie families, waarvan één deel bestaat uit kamers die worden verhuurd. „Een lange vent uit Wit-Rusland, die zo uit de jaren negentig leek te komen, met een wijd open hemd en een mat”, beschrijft de eigenaar hem.

De eigenaar en zijn vrouw waren blij met de Wit-Rus, want hij dronk niet en hielp de buren met klusjes. „Hij verving mijn versnellingspook in de auto, deed boodschappen voor de oudere buren en hielp de buurman die boer is en al het werk in zijn eentje moet doen.” Bovendien was hij intelligent, zegt de eigenaar. „We spraken eens over kunst, Stalin en de oorlog in Oekraïne – in gebrekkig Pools, maar hij kwam slim over.” Ze noemden hem liefkozend Misja.

Vijf uur lang hield de geheime dienst Mikhail A. vast in zijn kamer. Pas rond elven ging hij geboeid het politiebusje, dat klaarstond op het erf, in. De eigenaar en zijn vrouw hadden geen idee waarom hij werd meegenomen. Een moord? Een niet-uitgezeten straf? Belastingschuld? Het moest wel iets serieus zijn, want een dag eerder stond een auto de hele dag op de uitkijk voor hun erf, hun telefoons deden het al dagen voor de inval slecht én op de ochtend van de inval vloog er een helikopter over het stadje.

Aangestuurd via Telegram

Pas na een paar dagen wordt bekend dat Mikhail A. in Polen spioneerde voor Rusland. Hij spoot anti-Oekraïense leuzen op muren en fotografeerde de havens in Gdansk en Gdynia. Ook nam hij foto’s van de luchthaven, het treinstation en in de marine-academie van Gdynia. In augustus vorig jaar werd hij opgepakt, inmiddels is hij veroordeeld tot twee jaar cel.

Mikhail A. opereerde niet alleen. Op de dag van zijn arrestatie worden nóg eens veertien mensen opgepakt in heel Polen. Een paar maanden later volgt nog een laatste aanhouding. De meesten kenden elkaar niet. Ze werden aangestuurd via het socialemediaplatform Telegram, door iemand die zich Andrzej noemde. Hij vroeg hen eerst anti-Oekraïense leuzen op muren te spuiten in ruil voor een paar dollar. Om binnen enkele weken grotere opdrachten uit te voeren, zoals het fotograferen van havens en treinstations. Enkelen van hen kregen zelfs de opdracht om treinen met militair materieel voor Oekraïne te laten ontsporen. De opdrachtgever? Rusland, aldus het Poolse Openbaar Ministerie. Alle zestien personen zijn inmiddels veroordeeld voor spionage.

De zaak ligt gevoelig in Polen. Enerzijds omdat het gaat om voornamelijk vluchtelingen uit Oekraïne – twaalf van hen zijn gevluchte Oekraïners, van wie één minderjarig, twee zijn Wit-Russisch en de laatste is een Rus. Anderzijds omdat Polen niet wil dat er veel bekend wordt over de zaak. Interviews met officieren van justitie worden afgehouden, de rechtszaken werden achter gesloten deuren gehouden en in de Poolse media is er relatief weinig over de zaak verschenen. Via gesprekken met betrokkenen en honderden documenten die NRC kon inzien, valt er een kijkje te geven in hoe Rusland op afstand lokale spionnen en saboteurs probeert te ronselen.

Drie jaar geleden komt Mikhail A. in Polen aan. Het leven van de dan 36-jarige A., geboren in de Wit-Russische hoofdstad Minsk, is tot dan toe niet vlekkeloos verlopen. Een paar jaar was hij werkzaam in een groothandel met bouwmaterialen in Moskou, maar na een scheiding met zijn vrouw, met wie hij een kind heeft, vertrekt hij naar Sint-Petersburg. Daar komt hij al snel in contact met het criminele milieu en wordt hij opgepakt vanwege drugshandel. In Rusland zit hij een celstraf uit van ruim acht jaar. Daarna vertrekt hij naar Polen.

A. vindt een baan bij een aluminiumfabriek in Oost-Polen, maar trekt uiteindelijk naar het westen van Polen, waar hij belandt in een van de bovenste kamers van de boerderij in Zlotoryja. Af en toe heeft hij klusjes, maar een baan vindt hij niet. Totdat hij een advertentie tegenkomt in een Telegram-kanaal voor werkzoekenden in Polen. Ene Andrzej belooft geld in ruil voor het spuiten van graffiti op muren. Tien dollar per leus.

Bitcoinaccount

In eerste instantie kan A. niet geloven dat iemand voor zoiets daadwerkelijk geld betaalt. Hij besluit de proef op de som te nemen en spuit in het Pools op een muur van een woningblok ‘Dit is nie onze oorlog’ – inclusief de spelfout. De foto’s stuurt hij door naar Andrzej, via een bitcoinaccount krijgt hij inderdaad betaald. Hij spuit nog twee leuzen op muren in het goudstadje, waarna Andrzej hem vraagt flyers te printen met daarop een spotprent en tien simkaarten te kopen.

Wie Andrzej is, weet hij Mikhail A. niet. Ze ontmoeten elkaar nooit, spreken elkaar alleen in het Russisch via Telegram. Soms hoort hij weken niks van Andrzej – die zo nu en dan zijn accountnaam verandert in Gabriel. Totdat er opeens weer een bericht van hem verschijnt. „Hallo, er is werk”, appt Andrzej dan. Na zijn graffiti-avonturen wordt A. gevraagd naar de havensteden Gdansk en Gdynia af te reizen – in ruil voor foto’s krijgt hij 150 dollar (omgerekend zo’n 138 euro) per dag. Ook zijn reis en hotel worden betaald.

A. verblijft dan al weken in het rustige Zlotoryja en heeft wel zin om erop uit te trekken. Hij besluit op het aanbod in te gaan. In het voorjaar van 2023 vertrekt hij naar de twee naast elkaar gelegen havensteden. Van Andrzej heeft hij een kaart gekregen met een route waarlangs hij moet lopen en fotograferen. Op een gegeven moment kan hij door beveiligingshekken niet verder.

In de trein terug krijgt Mikhail A. twijfels. Natuurlijk weet hij dat hij bij de militaire haven was en foto’s heeft gemaakt van gevoelige infrastructuur. Maar iedereen kan daar langslopen en foto’s maken. Toch besluit hij de foto’s op de terugweg in te trein te verwijderen.

De Poolse geheime dienst vindt wel zijn selfies in de havens van de Poolse kuststeden, waarop hij met een vriendelijk ogend gezicht in de camera staart. Ook wordt zijn telefoon gevolgd.

Tegen de politie zegt A. aanvankelijk dat de foto’s voor „privé-gebruik” waren. Uiteindelijk geeft hij toe. Hij vertelt dat Andrzej hem ook vroeg camera’s te plaatsen bij treinstations in Polen én iemand een paar dagen te volgen in Praag voor 150 dollar per dag. Dat weigerde hij.

Uiteindelijk kreeg Mikhail A. twee jaar celstraf voor spionage. De activiteiten leverden hem slechts zo’n 500 dollar op. Maar waar Mikhail A. stopte toen hij doorkreeg dat hij gerekruteerd was door de Russische veiligheidsdiensten, gingen anderen door.

Camera’s op zonne-energie

De ontmaskering van de zestien spionnen begint als een wandelaar in de buurt van Rzeszow camera’s aantreft langs een treinspoor. In de struiken en aan bomen hangen met ducttape vastgeplakte camera’s die werken op zonne-energie.

Dat deze camera’s rondom Rzeszow hangen, is niet gek: de Zuid-Poolse stad is de levensader van Oekraïne. Dagelijks landen er transportvliegtuigen vol met tanks, raketten en ander militair materieel dat per spoor naar het Oekraïense front gaat. De luchthaven van Rzeszow is momenteel het best beveiligde vliegveld van Europa.

Alle zestien gerekruteerde spionnen moesten foto’s maken van de havens aan de noordkust van Polen – waar ook wapens voor Oekraïne binnenkomen – en van de infrastructuur in Rzeszow. Ook satellieten verzamelen beeldmateriaal van deze plekken, zegt de Poolse inlichtingendeskundige Jaroslaw Jakimczyk. „Maar foto’s vanaf de grond laten veel meer zien.”

Dat Mikhail A. stopte nadat hij foto’s had gemaakt, gold niet voor anderen. Aan de Oekraïense Maxim L. vroeg Andrzej om brand te stichten bij een Oekraïens transportbedrijf in Polen. Zover kwam het niet. L. besloot een hek met houtskool in te smeren, zodat het leek alsof het door brand was beschadigd.

De foto’s die de spionnen moesten nemen, zijn vooral voorbereidend werk, zegt Jakimczyk. „De Russen maken plannen voor eventuele aanvallen op infrastructuur tijdens een toekomstige oorlog. Met de foto’s kunnen ze bepalen waar ze precisieaanvallen zouden uitvoeren.”

De inzet van de groep lokaal gerekruteerde spionnen is een nieuwe modus operandi van Russische inlichtingendienst in Europa, zegt Jakimczyk, die al decennia de spionagewereld volgt. „Het is goedkoop, de opdrachten zijn makkelijk en de Russen worden niet gepakt, want die zitten in Moskou achter een laptop.” De zestien rekruten hadden gemeen dat ze pas kort in Polen woonden en verlegen zaten om geld. Ze kregen allemaal een celstraf: Maxim L. kreeg de hoogste, van zes jaar, de laagste straf was één jaar.

Hoewel de spionageactiviteiten van de zestien amateurspionnen klein bier lijken, nemen Europese inlichtingendiensten deze acties heel serieus. Onlangs waarschuwden drie Europese inlichtingendiensten dat Rusland sabotage-acties voorbereidt in heel Europa, waarbij ze denken aan „geheime bombardementen, brandstichtingen en schade aan de infrastructuur op Europees grondgebied”. Ook de Nederlandse militaire inlichtingendienst MIVD waarschuwt voor Russische sabotage, voornamelijk in de Noordzee. Die ligt vol met internetkabels, gasleidingen en windmolenparken.

Politieke doelen

„Rusland zal al zijn middelen gebruiken om Europa op welke wijze dan ook schade toe te brengen – van propaganda tot aan terroristische aanslagen”, zegt de Poolse luitenant-kolonel Maciej Korowaj, die gespecialiseerd is in de Russische en Wit-Russische inlichtingendiensten. „Rusland wil laten zien dat westerse landen niet in staat zijn zichzelf te beschermen, dat het Westen niet veilig zal zijn totdat Rusland zijn politieke doelen heeft bereikt.”

Het belangrijkste wat de West-Europese landen daartegen kunnen doen is de bevolking informeren, zegt Korowaj. „De enige verdediging tegen deze agressieve Russische politiek is het informeren van de bevolking. Dat leidt tot bewustzijn en kennis, waardoor het voor Rusland moeilijker is om onze samenlevingen te beïnvloeden.”

In Zlotoryja loopt inwoner Tadeusz net weg bij zijn broer, die naast het erf woont waar Mikhail A. is opgepakt. Tadeusz kan nog boos worden om de spionageactiviteiten van Mikhail A. in zijn dorp. „Hij moet blij zijn dat ik hem niet heb ontmaskerd”, zegt hij over A. „Dan had ik hem een schop onder zijn reet gegeven en naar de politie gebracht.” Hij kende hem, groette hem wel eens op straat en weet dat hij hier woonde.

De eigenaar van de oude boerderij heeft expres stilgehouden dat Mikhail A. daar verbleef. „Wij verhuren hier kamers en ik wilde niet dat de politie-inval negatieve effecten zou hebben”, zegt hij. Maar als hij een drankje opheeft, wil hij nog wel eens loslippig zijn. „Dan vertel ik het aan bevriende politieagenten uit de stad, maar zelfs zij wisten niet dat het bij mij gebeurd was.”

Hoewel de eigenaar natuurlijk schrok van de inval, kan hij er inmiddels wel om lachen. „Ze hebben Misja een dag te vroeg meegenomen”, grapt de eigenaar. „Want op de dag van de inval begon de oogst en we hadden zijn hulp wel kunnen gebruiken.”